Op 13 februari schreef ik op Suriname Herald dat de preek van het bisdom van 8 februari die werd uitgesproken door vicaris-generaal Esteban Kross een historische doorbraak was, omdat voor het eerst het monopoliseren van leed door de 8 decembergroep was doorbroken. Ik citeerde uit de speech de volgende passage: “Het zou geen recht doen aan de realiteit van personen die uit dit leven ten onder gingen in geweld en vijandigheid, die van 8 december 1982, maar ook die van vele andere momenten van geweldpleging in die periode. Het zou ook geen recht doen aan het stille lijden van vele Surinamers, die slachtoffers werden van geweld in dorpen van ons binnenland, maar het zou ook geen recht doen aan het stille lijden van Surinamers die zonen, broers of vaders in het leger hadden en die door het geweld innerlijk zijn verminkt of die nooit meer levend terugkwamen. Het zou geen recht doen aan de vertwijfeling van vele militairen en leden van commando’s en andere gewapende groepen, of hetgeen zij moesten doen of uit zichzelf deden uiteindelijk wel echt te rechtvaardigen is in Gods ogen. Maar ook dit: het is geen goed antwoord op het geestelijk spirituele lot van alle slachtoffers én alle daders, want het kwaad dat een mens zaait, is niet zomaar weg, omdat je er niet meer over praat of het doodzwijgt.”
Ik schreef over de erkenning die decennialang was uitgebleven en vergeleek Choennie met bisschop Romero, één van die ongelooflijk moedige katholieke priesters die hun leven heeft gegeven voor gerechtigheid en rechtvaardigheid. Het gaat niet meer alleen om het leed van drie procent van het totaal aantal slachtoffers van politiek geweld. Het leed van die andere 97 procent werd eindelijk erkend.
Na de preek had ik – en velen met mij – de hoop dat het bisdom een rol zou gaan spelen in het proces van dialoog en verzoening. Die hoop werd nog eens versterkt door de ontmoeting van de bisschop met president Bouterse op 1 maart. Een gezamenlijke foto van mensen die vroeger tegenover elkaar stonden. Wie had dat gedacht? De gemeenschappelijke verklaring van de bisschop en de president meldt: “De geestelijke leider wenst vanuit zijn herderlijk ambt zich dienstbaar te stellen aan een proces, dat zich vooral in het belang van de totale samenleving, richt op rust, harmonie en vrede in Suriname.” Dat klonk hoopvol.
Op 5 maart, vier dagen later, kwam bisschop Choennie met een volstrekt andere lijn in een interview met Starnieuws dat hij vervolgens in al zijn publieke optredens daarna vasthield. Het bevat zijn oude parade paarden. Ik dacht dat het misschien een vergissing was en er weer stappen zouden worden ondernomen in de lijn van de preek die Esteban Kross had uitgesproken. Die heb ik niet meer gezien. Weg is nu het leed van die 97 procent. Terug naar het monopoliseren van het leed van de drie procent. Terug naar de weg van confrontatie. Choennie zegt nu: “Mijn standpunt was en is: 1. belijdenis door de daders (bekentenis/de waarheid vertellen); 2. berouw (spijtbetuiging); 3. vergeving, die alleen door de nabestaanden gegeven kan worden.”
Nu is er een getuigenis door Bouterse geweest die op video is vastgelegd. Iedereen kan het op YouTube bekijken. Waarom doet de bisschop alsof die niet bestaat. Waarom reageert hij niet op die getuigenis? Hij stelt dat Bouterse berouw moet tonen. Maar stel dat niet Bouterse, maar iemand anders die moorden heeft gepleegd, wat ook blijkt uit de feiten die tot nu toe bekend zijn. Wat is er zo christelijk aan om iemand te vragen berouw te tonen voor de daden van een ander? Waar is die logica om iemand te willen vergeven voor daden die een ander heeft gepleegd? Choennie zou hier op moeten ingaan, maar dat doet hij niet. Feiten tellen bij hem niet.
En hoe zit het met slachtoffers die zelf ook daders zijn. Sommige families van 8 december hebben samen met de Nederlandse regering de Binnenlandse Oorlog gesteund die aan honderden mensen het leven heeft gekost. Waar is de oproep van de bisschop aan deze mensen om de waarheid te vertellen, berouw te tonen en vergeving te vragen?
Het wereldbeeld van de bisschop is heel beperkt. Hij zegt: “De wereld en de nabestaanden zullen het niet accepteren als De Nationale Assemblee na de uitspraak van de rechter met gratiewetgeving komt”, meent de bisschop.
Wie is de wereld? Hoort Zuid-Afrika, China of Rusland erbij? Of bestaat de wereld alleen uit Nederland en de 8 decembergroep? Het is de arrogantie van mensen die denken dat hun kleine wereld waarin ze ronddraaien, de grote wereld is van 7 miljard mensen.
En wat moet er gebeuren als “de wereld” dat niet accepteert? Wat stelt Choennie voor? Moet “de wereld” de zoveelste papieren verklaring uitgeven of moet hij een militaire invasie plegen?
De bisschop verkeert ook in hogere sferen als hij het argument aanhaalt dat in Argentinië de generaals na zoveel jaren toch werden berecht en dat dat in Suriname ook gaat gebeuren. Dit zijn dromen en fantasieën. Want Videla had geen politieke partij die met een absolute meerderheid in het parlement gekozen is. De politieke realiteit van Suriname is volstrekt anders. Toen het Front niet de absolute, maar een tweederde meerderheid had, heeft het het niet eens aangedurfd om Bouterse te arresteren, toen hij geïsoleerd was in de bevolking. En plotseling gaat men dat nu wel doen, nu hij een massabasis heeft?
Ik had hoge verwachtingen over de rol die de bisschop zou kunnen spelen in het proces van dialoog en verzoening. Het bisdom zou deel van de oplossing worden in plaats van deel van het probleem. Om die rol te kunnen spelen is moed, daadkracht, standvastigheid, eerlijkheid en integriteit nodig. De moed om te erkennen dat er sprake is van politiek geweld dat minstens 450 slachtoffers heeft geëist en dat het leed van die andere 97 procent ook erkend moet worden. Die moed zag ik in Esteban Kross. Die zie ik niet in bisschop Choennie. De bisschop zegt dat hij spreekt namens 117.000 katholieken in Suriname. Zitten daaronder ook aanhangers van de NDP en slachtoffers van de Binnenlandse Oorlog? Die merken dan niet veel van de rol van de bisdom als hun geestelijke leider.
Op 10 februari stuurde het Comité Slachtoffers en Nabestaanden van Politiek Geweld een brief aan de bisschop met een uitnodiging voor een gesprek in het kader van dialoog en verzoening. Het comité heeft met zijn oprichting het initiatief genomen tot dialoog en verzoening in Suriname. Je zou verwachten dat het bisdom op basis van zijn preek het comité als eerste zou uitnodigingen voor een gesprek. Nu heeft het comité zelf gevraagd om een gesprek. We zijn anderhalve maand verder en het comité heeft nog steeds geen uitnodiging van de bisschop ontvangen om te praten. Hoe serieus moet je het bisdom nog nemen in het proces van dialoog en verzoening?
De daadkracht en standvastigheid zou getoond moeten worden in woelige tijden als mensen oppositie voeren tegen dialoog en verzoening. De bisschop zegt in het interview: “Er heerst bij sommigen wantrouwen. Op de sociale media hoor ik dat ik omgekocht ben en dat ik ook een salaris zoek zoals de geestelijk adviseur Steve Meye.”
Als je weet dat het niet waar is, waarom stoor je je er dan aan? Als je beleid laat leiden door roddels, achterbaks gepraat en verdachtmakingen, dan is dat een teken van zwakke knieën en een gebrek aan ruggengraat. Het getuigt ook niet van een hoge moraal om een andere geestelijk leider, Steve Meye, een trap na te geven. Waarvoor was dat nodig?
In de preek van 8 februari sprak Kross over de noodzaak van eerlijkheid in het leven. Hij zei: “Eerlijkheid heeft te maken met oprechtheid, met doorzichtig zijn in je handelen, in je denken en doen.” Choennie komt met een tegenovergestelde visie. Over de media zegt hij letterlijk: “Het is wel duidelijk hoe minder pers, hoe beter.” Jij nu. Dit is Choennies visie op transparantie en eerlijkheid.
De meest opmerkelijke uitspraak was aan het eind van het interview. Hij eindigt met een wedervraag naar aanleiding van de opstelling van kritische journalisten: “Waarom stellen jullie deze vragen alleen aan mij en niet aan de president. Waarom heeft hij mij ontvangen? Is er kentering bij hem?”
Ik heb het nagevraagd bij het kabinet van de president. Waarom heeft de president de bisschop ontvangen op 1 maart? Wat blijkt? Het initiatief voor een ontmoeting tussen de bisschop en de president, kwam niet van de president, maar van de bisschop. In de week voor zijn speech op 8 februari vroegen de bisschop en vicaris-generaal Esteban Kross een gesprek aan met de president. Daarin maakten zij bekend dat het bisdom een initiatief wilde nemen voor een traject van dialoog en verzoening met steun van het Vaticaan. Maar het Vaticaan wilde een brief van de president dat hij daar geen bezwaar tegen heeft. Die brief zou vóór 9 februari verzonden moeten worden.
De president vroeg aan de bisschop om een concept op te stellen, omdat het bisdom de taal van de katholieke kerk beter kent. De bisschop zegde dat toe. De preek van Kross bevestigde de lijn van het gesprek, namelijk dat het bisdom daadwerkelijk een rol wilde spelen in het proces van dialoog en verzoening, te beginnen met de erkenning van het leed van de 97 procent. Het meest opmerkelijke voor Suriname is dat het Vaticaan zelf een voorstander is van dialoog en verzoening. Voor de rest van Latijns-Amerika is dat niet zo opmerkelijk, omdat de kerk daar actief bij betrokken is en het proces van dialoog en verzoening rond politiek geweld ook actief steunt.
Maar de 8 decembergroep heeft de bisschop snel tot de orde geroepen en hij ging netjes in het gareel lopen. De brief aan het Vaticaan is nooit meer opgesteld en bisschop Choennie ging als vanouds weer op de tour van de 8 decembergroep. Hij had kennelijk de president al die tijd voor de gek gehouden.
Hoe moet het nu verder met het bisdom in het traject van dialoog en verzoening? In de processen van politiek geweld zijn verschillende partijen betrokken: de militairen, het Jungle Commando en andere verzetsgroepen, burgers in het binnenland waaronder Moiwana, de families van 8 december, Nederland etc. Dialoog en verzoening gaat niet alleen over Bouterse en de 8 decembergroep. Dialoog en verzoening gaat over iedereen die betrokken was bij politiek geweld, hetzij als slachtoffer, hetzij als dader, hetzij als slachtoffer en dader.
Dialoog en verzoening moet ook ergens toe leiden, onder andere: pijnverwerking, waarheidsvinding, verzoening (gezamenlijk rouwen), wetgeving, excuses, compensatie, nieuwe omgangsvormen tussen mensen die vroeger vijanden waren.
Sommige partijen willen gewoon geen dialoog en verzoening. Die moet je laten voor wat ze zijn en daar geen energie meer in steken. De 8 decembergroep behoort duidelijk tot dit kamp. Ze zullen tot het bittere einde doorgaan met de politiek van confrontatie. De uitkomst is voorspelbaar.
Hun middel in de confrontatie is de rechtszaak en de steun van Nederland. De steun van de voormalige kolonisator is tot nu toe onvoorwaardelijk geweest. De rechtszaak sleept maar voort. Er zijn twee uitkomsten mogelijk. Het Hof van Justitie verwerpt het hoger beroep van de procureur-generaal (pg) en de krijgsraad gaat door met het proces. Ik acht dit waarschijnlijk gegeven de politieke rol die de rechterlijke macht heeft gespeeld in de afgelopen jaren. Dan moet de pg besluiten of hij stand houdt bij zijn eerder besluit om te stoppen. Die kans acht ik groot gegeven zijn pleidooi bij het Hof.
Dan gaat de krijgsraad een ongehoorde stap nemen die een ondermijning zal zijn van het rechtssysteem. Ze gaat door met het proces alhoewel er geen aanklacht is! De krijgsraad wordt aanklager en rechter tegelijk! En de koloniale juristen in Suriname, de Internationale Commissie van Jokers (ICJ) en Nederland gaan dit weer goed praten. De krijgsraad gaat toch een uitspraak doen en Bouterse veroordelen. Daarmee zal ze de politieke en sociale verhoudingen op scherp stellen. Maar dat is het doel van de hele poppenkast.
De kans is dan groot dat sommige slachtoffers van de Binnenlandse Oorlog (er hoeft er maar één te zijn) ook een rechtszaak gaan beginnen tegen Brunswijk, de families van 8 december en Nederland. Immers, als de derde Amnestiewet terzijde kan worden geschoven, dan geldt dat ook voor de tweede Amnestiewet die Brunswijk, de families van 8 december en Nederland heeft gevrijwaard voor hun aandeel in de Binnenlandse Oorlog. En dan zal blijken of iedereen die voor gerechtigheid is voor 8 december dat ook zal zijn voor de Binnenlandse Oorlog. Het politieke karakter van de rechterlijke macht in Suriname zal dan helemaal ontmaskerd worden als ze wel de derde Amnestiewet afwijst, maar de tweede in stand houdt.
De andere uitkomst van het hoger beroep is dat het Hof het OM gelijk geeft. De rechtszaak stopt. De 8 decembergroep zal de uitspraak van het Hof niet accepteren en vervolgens met steun van Nederland internationale wegen proberen te bewandelen om Bouterse veroordeeld te krijgen.
Beide uitkomsten bieden geen oplossing voor politiek geweld. Met actie en reactie komt het Surinaamse volk geen stap verder. Een uitspraak die Bouterse veroordeelt, is symbolisch. De effectuering van die uitspraak is namelijk een heel ander verhaal: die zal gewoon niet plaatsvinden gegeven de politieke en militaire krachtsverhoudingen in Suriname.
De weg van dialoog en verzoening is de enige weg die een duurzame oplossing kan bewerkstelligen. We moeten dan accepteren dat niet iedereen hierin zal meegaan, zeker de 8 decembergroep niet die helemaal vastzit in politieke wrok en haat. Het is de vraag of VHP, NPS en andere oppositiepartijen die steeds met hen zijn meegaan, dat ook zullen blijven doen en de weg van dialoog en verzoening zullen blijven afwijzen. De toekomst zal het leren. De afgelopen decennia hebben bewezen dat die lijn van confrontatie niet geleid heeft tot meer zetels voor hen. Integendeel.
Er ligt nog veel werk om de overige 97 procent met elkaar te laten verzoenen. Dat is de uitdaging voor de toekomst.
Even leek het erop dat het bisdom een rol zou gaan spelen in dialoog en verzoening. De nieuwe draai van bisschop Choennie heeft het bisdom buiten spel gezet. Het is geen bemiddelaar meer die strijdende partijen met elkaar verzoent. Het is weer deel van het probleem geworden door zich zo vast te klampen aan de 8 decembergroep en de 97 procent links te laten liggen. Bisschop Choennie lijkt in de verste verte niet op bisschop Romero.
Choennie heeft een historische kans laten liggen, doodgewoon vanwege zwakke knieën, geen ruggengraat en een gebrek aan integriteit en moed.
Sandew Hira