Er zijn overeenkomsten tussen opvoeding en leiderschap. Dezelfde verwaarlozing die in de opvoeding van jongeren leidt tot hun ontspoord gedrag, leidt in de volwassenwereld van leidinggeven (organisaties, samenlevingen) tot ontspoorde organisaties of samenlevingen.
Gedragskenmerken van ontspoorde jongeren zijn onder andere: volwassenen wantrouwen; strategisch omgaan met aan hen getoonde affectie (berekenend zijn in persoonlijke relaties; ‘deals’ maken waarin gekunstelde aandacht of de eigen seksualiteit het ruilmiddel zijn); niet realistische overmoed; gebrek aan empathie; kunnen niet omgaan met kritiek waardoor hun relaties en leervermogen verstoord raken; zien samenwerken als competitie, wantrouwen kennis en vermijden conflictoplossingen; vluchten in fantasieën of verslavingen; show-off met dure spullen (merkkleding en dergelijke); over zichzelf opscheppen/stoer gedrag; onzekerheid; gebrekkig besef van eigen waarde, realiteit en verhoudingen; suïcidaal gedrag.
Dit alles kan, wanneer niet tijdig gecorrigeerd en in betere banen geleid, ertoe leiden dat de jongere in criminele circuits belandt. Ontspoorde jongeren zijn kwetsbare jongeren en daardoor een doelwit voor volwassenen die hen misbruiken voor hun zaken (onder andere prostitutie, drugs- en mensenhandel).
In landen met structurele zorgarrangementen voor jongeren grijpt de overheid in wanneer een minderjarige dreigt te ontsporen of al ontspoord is. De jongere wordt tijdelijk onder direct toezicht van de overheid geplaatst en krijgt een voogd die de opvoederstaak van de ouders of verzorgers overneemt. De ouders/verzorgers worden tijdelijk uit de ouderlijke macht en autoriteit ontheven.
In het ergste geval (wanneer de ouders om wat voor redenen dan ook de regie over de opvoeding van de jongere totaal kwijt zijn) wordt de jongere in een bewaakte opvanginstelling met pedagogische professionals geplaatst. Wat ik hier kort beschrijf is vaak een langdurig en voor de jongere en haar/zijn ouders/opvoeders pijnlijk proces dat binnen het rechtssysteem plaatsvindt in het kader van jeugd- en gezinsrecht.
In mijn loopbaan was ik enkele jaren directielid van een gesloten justitiejeugdinrichting (een jeugdgevangenis) waar naast minderjarige criminele jeugdigen (veelal jongens) ook minderjarige niet-criminele jongeren (veelal meisjes) met een onder toezichtstelling maatregel (OTS) werden geplaatst voor heropvoeding. Niet met alle, maar wel met veel van die OTS-jongeren komt het goed – door toegewijde intensieve orthopedagogische begeleiding, gericht onderwijs, en omdat ze tijdelijk uit het milieu zijn dat hun ontspoord gedrag aanwakkert, stimuleert of positief bekrachtigt.
Ontspoorde jongeren zijn (tenzij ze een genetische of in hun groei ontstane mentale afwijking hebben) geen ontaarde of kwaadaardige wezens. Zoals alle jongeren, zoals alle mensenkinderen, hebben ze behoeften die met hun groei te maken hebben en vervuld moeten worden om als mentaal gezonde en weerbare volwassenen deel te nemen aan de maatschappij. Hun ontsporing is niet hun schuld, of de vloek van voorouders of de straf van een hogere macht, maar hún antwoord op het pedagogisch onvermogen van hun ouders/opvoeders. Vaak komen die ouders/opvoeders zelf ook uit milieus waar weinig of geen aandacht was voor hun pedagogische behoeften als kind.
Opvoeden is intergenerationeel en systemisch. Mensen leren opvoeden in de overdracht van generaties en in die overdracht zijn generaties van leerervaringen besloten. Uit onszelf kunnen we niet leren van wat er niet is, we kunnen wel van anderen leren wat er kan of moet zijn of nodig is, en die anderen op hun beurt leren van ons. Daarom dragen reizen, in gesprek gaan met mensen buiten je vertrouwde kring bij aan je ontwikkeling als persoon. Een duurzame levensvatbare mensencultuur is een inclusieve cultuur. Zo’n cultuur heeft interactieve ontmoetingen (ja, soms ook conflicten!) met ‘anderen’ nodig om vitaal te zijn. Culturen die intern op het eigene gericht blijven en ‘het vreemde’ uitsluiten, sterven vroeg of laat uit of krijgen museumwaarde.
Wat dit te maken heeft met leiderschap leest u in deel 2 van deze reeks.
Filia Kramp
